دور ریز پسماندها و یا بازیافت توسط ورمی کمپوست
بی‌شک امروزه همه ما با واژه پسماندها آشنایی داریم. سهم سرانه تولید پسماند هر نفر در کشور ۷۰۰گرم در روز می‌باشد. بخشی از این مواد را به لحاظ شرایط خاص خود به آن مواد آلی می‌گویند این مواد قابل تجزیه و مفید می‌باشند. از آنجا که ۶۰درصد پسماندهای شهری را مواد آلی تشکیل می‌دهد توجه به این موضوع برای مدیران شهری از اهمیت ویژه اقتصادی و زیست محیطی برخوردار می‌باشد. در کشور ما مدیریت پسماندهای شهری بعهده شهرداریها، محیط زیست و مراکز بهداشت می‌باشد که در بین آنها شهرداریها متولی امر کنترل، جمع‌آو ری، حمل و نقل، پالایش و دفع مهندسی بهداشتی پسماندها می‌باشند. از طرفی کمبود زمین، امکانات، ماشین‌آلات مکانیزه حمل و نقل و هزینه‌های بسیار بالا برای فرآیند و دفع پسماندها موجب مشکلات فراوان زیست محیطی و بهداشتی برای بیشتر شهرها گردیده بطوریکه شهروندان شاهد مشکلات ناشی از آن می‌باشند. پسماندها یا زباله قبل از اینکه پدیده‌ای زشت و مشکل‌آفرین باشند به نوان یک کالا یا مواد غذایی و یا وسیله و ابزار مورد استفاده مردم قرار گرفته و سپس مازاد یا بخشی از آن دور انداخته می‌شوند.
امروزه راحت‌ترین روش برای رهایی از این پسماندها دور انداختن می‌باشد. در حالیکه تحقیقات انجام شده بیانگر آن است که ۹۰درصد این پسماندها قابل تفکیک و بازیافت می‌باشند. یعنی ۶۰ درصداز این پسماندها را مواد آلی تجزیه شونده شامل می‌شود نزدیک به ۳۰ درصد مواد زائد جامد مثل شیشه، پلاستیک، کاغذ و فلزات تشکیل می‌دهد و تنها ۱۰ درصد از آن مواد زائد دور انداختنی یا زباله می‌باشد. با این احتساب برنامه‌ریزی، کنترل، جداسازی و ساماندهی مواد آلی از مبدا بسیار حائز اهمیت بوده و در صورت تحقق یافتن آن که امری اجتناب ناپذیر است تقریبا بیشتر مشکلات مربوط به مدیریت پسماندها مرتفع می‌گردد و دراین صورت نیاز به صرف هزینه‌های بسیار گزاف حمل و نقل، احداث کارخانه‌های مخلوط کمپوست زباله و اشغال اراضی برای دفن نیست. می‌توان این مواد آلی سودمند را با راحت‌ترین روش کنترل و پس از فراوری بعنوان یک کودآلی بیولوژیک بسیار غنی در صنعت کشاورزی با اطمینان کامل استفاده نمود. بدون شک مخلوط مواد آلی از مبدا با سایر مواد زائد و زباله موجب ترکیب فیزیکی و شیمیایی بین اجزائ تشکیل دهنده آنها شده و برای جدا سازی آن در کارخانه‌های کمپوست علاوه بر مشکلات بهداشتی فراوان و صرف هزینه‌های بسیار بالا برای جدا سازی، پالایش و فراوری ممکن است کود تولید شده از استاندارد و کیفیت خوبی بر خوردار نباشد. ویا تولیدکنندگان آن مجبورند با قیمتی پایین‌تر از هزینه‌های تولید، بفروش برسانند. لذا در این میان توجه به قدرت پروردگار در خلقت موجودی ارزشمند بنام کرم خاکی یا کرم ورمی کمپوست باز هم به کمک بشر آمده و می‌توان این موجود ارزشمند را جهت تبدیل پسماندهای گیاهی و آشپزخانه بعنوان یک روش بسیار سودمند مورد استفاده قرار داد.
چنانچه کرم ورمی کمپوست را در یک ظرف مخصوص در کنار حیاط منزل قرار دهید با اطمینان می‌توان پسماندهای آشپزخانه از قبیل سبزیجات، میوه، تفاله چای و قهوه، پوست تخم مرغ، برگ و ساقه گیاهان را به درون آن ریخته و پس از گذشت مدت زمان کوتاهی شاهد دفع فضولات کرم ورمی کمپوست باشید. که آن را ورمی‌کمپوست می‌نامند. و با استفاده بهینه از مواد آلی و تبدیل آن به مواد پایداری مانند ورمی‌کمپوست می‌توان به اهداف زیر دست یابیم:
۱-کاهش هزینه‌های حمل و نقل و دفن بهداشتی پسماندها
۲-جلوگیری از گسترش آلودگی محیط زیست و تخریب اراضی
۳ -استفاده از کود آلی ورمی‌کمپوست در صنعت کشاورزی
۴ -استفاده از پروتئین کرم خاکی (E.foetida) در صنایع غذایی، خوراک دام و طیور و آبزیان
کرمهای ورمی کمپوست در شرایط حرارتی خاص می‌توانند زندگی کنند. تمام فعالیت‌های حیاتی نظیر تولید مثل، رشد و پراکنش آنها تحت تاثیر درجه حرارت و رطوبت محیط می‌باشد.
امروزه استفاده از کرم خاکی در صنایع مختلف مورد توجه بیشتر کشورهای پیشرفته مثل، آمریکا، کانادا و اروپا قرار گرفته و مردم برخی از شهرها با داشتن یک راکتور کوچک خانگی علاوه بر کنترل پسماند خود، کود مورد نیاز خانه خود را تامین می‌نمایند. در حال حاضر در کشور ما و در شهر شیراز روزانه نزدیک به ۵۰ تن ضایعات گیاهی سطح شهر توسط شرکت بهسامان و سازمان بازیافت شهرداری از مبدا جدا سازی شده و در منطقه برمشور به بستر کرمهای زباله خوار تغذیه می‌شود.
مرفولوژی کرمهای ورمی کمپوست
کرمهای ورمی کمپوست دارای بدنی کشیده بند بند فاقد استخوان دارای کوتیکول حامل تارها و دستگاه گوارش لوله مانند که به مجرای دفعی ختم می‌شود هستند.
این جانور اغلب دو جنسی یا هرمافرودیت هستند و هنگام بلوغ بر روی اپیدرم آنها یک منطقه متورم ظاهر می‌شود که آن را کمربند تناسلی گویند این قسمت پیله‌ای ترشح می‌کند که تخمها را در بر می‌گیرد.
کرمهای خاکی فاقد مرحله مشخص لاروی بوده و نوزدان آنها پس از خروج از تخم و پیله رفته رفته بالغ می‌شوند.
شرایط زیستی کرمهای ورمی کمپوست
بررسی‌های تجربی نشان می‌دهد که کرمها از هر نوع روشنایی گریزانند آنها روزها به حالت مخفی بوده و شب هنگام چنانچه نوری به آنها بتابد سریعاً خود را به عقب می‌کشند همه کرمهای خاکی نسبت به ارتعاشات مکانیکی از قبیل صدای پای شدید در روی زمین حساسند. از قرار معلوم قادر به شنیدن ارتعاشات صوتی موجود در هوا نیستند.
اگر آنها را مثلاً با بیل زدن باغ برگردانند همان طور که از نور فرار می‌کنند درصدد تماس با زمین بر می‌آیند. به دلیل آنکه تنفس کرمها بستگی به رطوبت کوتیکول پوست دارد به همین خاطر کرمها نسبت به محیط مرطوب بیشتر از خشکی سازگاری دارند. گازهای شیمیایی نامطبوع و یا تحریک‌کننده موجود در هوا باعث عقب‌نشینی کرم به داخل سوراخ خود می‌گردد.
شرایط زیستی ورمی کمپوست
بطور کلی شرایط زیستی کرمهای خاکی برحسب گونه بسیار متفاوت بوده و شدت فعالیت آنها تحت تاثیر عوامل مختلف محیطی قرار می‌گیرد که اهم آنها به شرح زیر خلاصه می‌شود:
حرارت مورد نیاز ورمی کمپوست :
کرمهای خاکی در شرایط حرارتی خاص می‌توانند زندگی نمایند. تمام فعالیت‌های حیاتی نظیر تولید مثل رشد و پراکنش آنها تحت تاثیر درجه حرارت محیط می‌باشد مثلاً مدت لازم برای خارج شدن کرمها از پیله بستگی به درجه حرارت محیط دارد.
تهویه محیط زندگی ورمی کمپوست
کرمهای ورمی کمپوست برای ادامه‌ی حیات نیاز به تهویه‌ی مناسب دارند بدین خاطر زمینهای رسی سنگین و یا خاکهای بدون تخلخل محیط زیست مناسبی برای این موجودات نیستند.
پ ـ هاش محیط
کرمهای ورمی کمپوست نسبت به PH خاک حساس بوده بطوریکه در بسیاری از موارد این عامل تنوع و توزیع گونه‌ها را در خاک محدود می‌سازد.
رطوبت مورد نیاز ورمی کمپوست
مقدار رطوبت و خشکی محیط زیست کرمهای خاکی یکی دیگر از عواملی است که در پراکنش عمودی و افقی آنها مؤثر است. این موضوع در کشورهای مختلف که دارای عرض جغرافیایی متفاوت هستند به خوبی آشکار است از آنجایی که حدود ۷۵ تا %۹۰ وزن بدن کرم خاکی را آب تشکیل می‌دهد نیاز آنها به آب بسیار زیاد بوده و در صورت خشک شدن خاک اکثراً از بین می‌روند.
تغذیه کرم خاکی ورمی کمپوست
غذای اصلی کرمهای ورمی کمپوست بقایای مرده و پوسیده گیاهی به انضمام بقایای ریشه گیاهان و نیز کود دامی است. کرمهای ورمی کمپوست بیشتر مواد زائد آشپزخانه را نیز خواهند خورد ضایعات سبزیجاتی که در حین تهیه غذا بوجود می‌آید برای کرمها قابل استفاده می‌باشد، مانند پوست سیب‌زمینی، هویج، کاهو، کلم، کرفس، سیب، پوست موز، گریپ‌فروت و پوست پرتقال، برگ چای، چای کیسه‌ای، تفاله قهوه، کاغذ و مقوا. بعضی از ضایعات زودتر از سایر مواد به کود تبدیل می‌شوند. پوست موز حدود یک هفته طول می‌کشد در حالی که پوست پرتقال حدود یک ماه طول خواهد کشید تا کاملاً تجزیه گردد. نوع و مقدار مواد غذایی در دسترس نه تنها بر روی جمعیت کرمهای ورمی کمپوست بلکه بر روی انواع گونه‌های موجود و نرخ رشد و… تاثیر می‌گذارد.
کرمهای زباله‌خوار
این کرمها با خوردن محتویات زائدات آلی آنها را تجزیه و دگرگون می‌نمایند. فرآیند هضم این کرمها به تغییر سریع‌تر مواد آلی منتهی شده و کمپوست تثبیت می‌شود. نتیجه این عمل دستیابی به ورمی‌کمپوست با کیفیت بالا است که با بالاترین استانداردهای جهانی برابری می‌کند.
تولید کود به روش ورمی‌کمپوست هیچ‌گونه بوی بدی از خود به جا نمی‌گذارد و کمپوست تولید شده عاری از میکروب‌ها و میکروارگانیسم‌های مضر و بیماری‌زا می‌باشد. کرمها قادر به تولید پروتئین بوده و نیازی به پروتئین ندارند.
کرم ورمی کمپوست
تأثیرات کرمهای ورمی کمپوست بر روی محیط
وجود ذرات کوچک با مقادیر زیاد در مدفوع کرمهای خاکی نسبت به ذرات محیط آنها نشان می‌دهد که قادرند مواد مغذی را به اجزاء کوچک‌تر تبدیل نمایند. دانه‌های معدنی متصل به یکدیگر هستند که اتصال آنها باید به گونه‌ای باشد که در مقابل رطوبت، فرسایش و فشردگی مقاوم بوده و به هنگام خنثی و یا رطوبت خاک نیز همچنان نرم باقی بماند و خاکی غنی از خاکدانه‌هاست که دارای تهویه، زهکشی و بالاخره ساختمانی مناسب باشد.
لذا جهت داشتن یک خاک حاصل‌خیز خاکدانه‌سازی در درجه‌ی اول مورد اهمیت قرار دارد. محققین زیادی بر این قول متفقند که مدفوع کرمهای خاکی دارای خاکدانه‌های مقاومتر از خاک محیط است. علاوه بر آن موکوپروتئین زیر اپیدرم کرم خاکی در محل تماس آن با دالانهای حفر شده موجب پایداری ذرات خاک می‌گردد.
کود ورمی‌کمپوست
ورمی‌کمپوست عبارتست از مدفوع کرم‌هایی که از زباله یا کود دامی تازه یا هر مواد آلی دیگر تغذیه کرده و مواد آلی را به ذرات خیلی ریز خرد می‌کنند.
ورمی‌کمپوست نتیجه‌ی هضم طبیعی غذا در سامانه هاضمه‌ی کرم خاکی است و دوره رشد گیاه را بوسیله‌ی داشتن میکروارگانیسم و همچنین مواد آلی فعال و تسریع می‌نماید.
ورمی‌کمپوست یک کود بیوارگانیک است که بسیار نرم، سبک وزن، ترد، تمیز و بی‌بو بوده و ظاهری کم و بیش شبیه به پودر گرانوله قهوه دارد.
کیفیت ورمی‌کمپوست به نوع غذا (محیط کشت) یا مواد زائد آلی که کرمها از آن تغذیه کرده‌اند، بستگی دارد. برای مثال کرمها می‌توانند مواد آلی با سلولز زیاد مانند خاک اره را هضم کرده و یک ماده اصلاح‌کننده‌ی خاک با کیفیت پائین تولید نمایند، برعکس کرمها قادرند با مواد غنی از ازت و فقیر از سلولز ورمی‌کمپوست با کیفیت عالی تولید نمایند.
۱- توجیح فنی و اقتصادی و بهداشتی طرح مذکور
۱-۱- درصورت اجرای طرح ساماندهی و کنترل مشاغل پر زباله ویژه پسماندهای آلی هر شهر در مرحله اول به میزان روزانه ۳۰تن مواد آلی دارای ۸۰ درصد رطوبت که نقش عمده‌ای در تولید شیرابه را دارد در محل دفن تخلیه نمی‌کنند که این موضوع مزایای زیر را دارد.
الف- کاهش حجم زباله
ب- کاهش تولید شیرابه
پ – کاهش گازهای ناشی از تخمیر بی هوازی
ت- کاهش هزینه‌های دفن
ث – حذف مشکلات زیست محیطی و بهداشتی ناشی از تخلیه شیرابه در معابر
ج – کاهش امکان استفاده دام در محل دفن زباله
چ – بازگشت صحیح و کاملا بهداشتی مواد آلی به چرخه مصرف در صنعت کشاورزی
۱-۲- چنانچه روزانه بابت هر کیلو گرم زباله مبلغ ۴۰ ریال هزینه دفن پرداخت گردد که این رقم حداقل هزینه می‌باشد روزانه ۰۰۰/۲۰۰/۱ ریال و سالانه ۰۰۰/۰۰۰/۴۳۸ ریال تنها از هزینه دفن صرفه‌جویی خواهد شد.
۱-۳- چنانچه ظرفیت مواد آلی به ۱۰۰ تن در روز افزاش یابد این رقم ۰۰۰/۰۰۰/۴۶۰/۱ ریال در سال صرفه‌جویی در هزینه‌ها را دارد.
۱-۴- در حال حاضر هزینه جمع‌آوری، حمل ونقل و دفن بهداشتی زباله در کشور بنابه تحقیقات سال ۸۴ بابت هر کیلو گرم ۲۰۰ ریال برآورد گردیده و با توجه به رشد نرخ هزینه‌های سالانه ۱۰-۱۳درصد این رقم در سال ۹۵ معادل ۷۵۰تا ۸۰۰ ریال بابت هر کیلو گرم برآورد می‌گردد و بابت ۱۰۰ تن پسماند آلی بعد از ۱۰ سال منهای نرخ رشد و حجم زباله که متعاقبا بین ۲۵ تا ۳۰ درصد افزایش خواهد یافت. این رقم به ۰۰۰/۰۰۰/۸۰ ریال کاهش و صرفه جویی هزینه در روز خواهد رسید یعنی سالیانه بالغ بر ۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۳۰ ریال خواهد شد.
شرایط مشارکت در تبدیل پسماندهای آلی به Vermicompost
۲- تعهدات مجری
۲-۱- مطالعه، فنّاوری، تحقیقات و تبدیل کلیه پسماندهای آلی شهری اعم از ضایعات فضای سبز، باغات، میادن عرضه میوه و تره‌بار، کسبه میوه فروش و گلفروش، به کود آلی بیولوژیک از طریق کرمهای زباله خوار موسوم به E.foetida به نام Vermicompost با رعایت موازین بهداشتی و محیط زیست
۲-۲- تهیه کرم قرمز حلقوی بارانی E.foetida به مقدار لازم با دانش فنی و کارشناس مربوطه در طول مدت پیمان با رعایت استاندارد های لازم
۲-۳- ورمی‌کمپوست تولید شده دارای استاندارد لازم بوده و مورد تایید مراجع ذیصلاح می‌باشد و با اطمینان مورد مصرف صنعت کشاورزی قرار خواهد گرفت.
۲-۴- تهیه کلیه ابزار، وسایل، تجهیزات ماشین‌آلات مربوطه فنّاوری و انجام فرایند تولید.
۳- تعهدات شهرداریها
۳-۱- تهیه و واگذاری حداقل ۲۰ هکتار زمین مناسب بلامعارض با امکانات آب و برق و مجوز لازم جهت انجام فرایند تولید ورمی‌کمپوست.
۳-۲- جمع‌آوری، حمل و نقل ضایعات موضوع بند ۱ بصورت کاملا تفکیک شده از مبدا و تحویل آن در مکان تولید ورمی‌کمپوست.
۳-۳- انجام طرح ساماندهی، مشاغل پر زباله و نیز کسبه گل فروش،میوه فروش، آب میوه گیری، میادین عرضه میوه و تره بار و تجهیز آنها به ظروف مخصوص نگهداری پسماندهای آلی.
۳-۴- پس از انجام جداسازی ثانویه پسماندها در محل مکان تولید توسط مجری، سایر ضایعات توسط شهرداری جمع‌آوری وبه محل دفن زباله انتقال می‌یابد.
۳-۵- چنانچه هر شهرداری تمایل به همکاری با مجری داشته باشد مجری حاضر به همکاری در اجرای طرح ساماندهی مشاغل پر زباله و جمع‌آوری، حمل ونقل آن به مکان تولید با اخذ هزینه برابر نرخ کارشناسی یا هزینه تمام شده فعلی می‌باشد.
۳-۶- در صورت اجرای کنترل و ساماندهی مشاغل مذکور، شرکت توانایی دارد به هر میزان پسماند جدا سازی شده از مبدا را راسا عهده دار شده و پس از گذشت ۱۰ سال از شروع فعالیت به هر میزان پسماند آلی تفکیک شده از مبدا را با هزینه خود جمع آوری و انتقال دهد
